Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
’One morning, a little boy saw his father, who was carrying a machete and two baskets going to the crop field to harvest cassava and ran to join him. When they got to the field, the father cut the stems off the plants with the machete and together they pulled the roots up from the earth, removed the tubers and carried them home in the baskets.’
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
’At home, they washed, peeled, cut and grated the tubers. Next, they soaked the cassava in water and dried it in the sun. Once it had dried, they pounded it to flour and formed it into small pancakes which they fried.’
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
’That evening, they ate the cassava pancakes with their family. The boy and his father smiled at each other, knowing that hard work tastes the best.’
| Labial | Coronal | Dorsal | |
|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | |
| Plosive | p b | t d | k ɡ | 
| Fricative | s | x | |
| Glide | w | j | 
| Front | Back | ||
|---|---|---|---|
| High | i | u | |
| Mid | e | ə | o | 
| Low | a | 
| Labial | Coronal | Dorsal | |
|---|---|---|---|
| Voiceless | p | t | k | 
| Voiced | b | d | ɡ | 
🔗 Various heterosyllabic clusters
♊ Including identical consonants
🐕 All occur in onset and coda
| Front | Back | ||
|---|---|---|---|
| High | i ĩ | u ũ | |
| Low | a ã | 
🎏 Vowel–vowel sequences permitted
🧑🧑 Including identical (→ long) vowels
👃 But only oral–oral or nasal–nasal
| Bilabial | Alveolar | Retroflex | Palatal | Velar | |
|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ɲ | ŋ | |
| Plosive | pː p b ᵐb | tː t dː d ⁿd | kː k ɡ ᵑɡ | ||
| Affricate | bβ | tsː ts dzː dz ⁿdz | tɕː tɕ dʑː dʑ ᶮdʑ | ɡɣ | |
| Fricative | ɸ β | s z | ɕ | x ɣ | |
| Liquid/Glide | ɾ | ɭ | j | (w) | 
| Front | Back | ||
|---|---|---|---|
| High | i ĩ | u ũ | |
| Near-high | ɪ ɪ̃ | ʊ ʊ̃ | |
| Mid | ɛ | ə ə̃ | ɔ | 
| Low | a ã | 
| Bilabial | Alveolar | Retroflex | Palatal | Velar | |
|---|---|---|---|---|---|
| Nasal | m | n | ny | ng | |
| Plosive | pp p b mb | tt t dd d nd | kk k g ngg | ||
| Affricate | bv | tts ts ddz dz ndz | cch ch jj j nj | ggh | |
| Fricative | f v | s z | sh | kh gh | |
| Liquid/Glide | r | l | y (i/e) | (u/o) | 
| Front | Back | ||
|---|---|---|---|
| High | i i(n/m) | u u(n/m) | |
| Near-high | i i(n/m) | u u(n/m) | |
| Mid | e | a a(n/m) | o | 
| Low | a a(n/m) | 
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
| 👨👩 | I | humans | 
| 🧅 | II | food and drink, some man-made objects, some plants and animals | 
| ️🌳 | III | some plants and animals, other natural objects, some natural forces | 
| 👜 | IV | assorted other | 
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
| 1(excl) | ga | — | but | 
| 1incl | — | nyi | jima | 
| 2 | in | — | imma | 
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
| 1(excl) | ga | — | but | 
| 1incl | — | nyi | jima | 
| 2 | in | — | imma | 
| 3i | ukh | — | unga | 
| 3ii | ala | — | alakha | 
| 3iii | ia | — | iakha | 
| 3iv | mi | — | — | 
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
| 
 
1(excl)
 
 | 
 
ga
 
 | 
 
—
 
 | 
 
but
 
 | 
| 
 
1incl
 
 | 
 
—
 
 | 
 
nyi
 
 | 
 
jima
 
 | 
| 
 
2
 
 | 
 
in
 
 | 
 
—
 
 | 
 
imma
 
 | 
| 
 
3i
 
 | 
 
ukh
 
 | 
 
—
 
 | 
 
unga
 
 | 
| 
 
3ii
 
 | 
 
ala
 
 | 
 
—
 
 | 
 
alakha
 
 | 
| 
 
3iii
 
 | 
 
ia
 
 | 
 
—
 
 | 
 
iakha
 
 | 
| 
 
3iv
 
 | 
 
mi
 
 | 
 
—
 
 | 
 
—
 
 | 
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
| Sequential | Simultaneous | |
|---|---|---|
| Same subject (SS) | 
 
-re, -de
 
 | 
 
-ot, -t
 
 | 
| Different subject (DS) | 
 
-she, -ashe
 
 | 
 
-k, -ak
 
 | 
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
| Singular | Dual | Plural | |
|---|---|---|---|
| 1(excl) | -kh, -k | — | -ot, -t | 
| 1incl | — | -nyi | -yima, -jima | 
| 2 | -in | — | -imma | 
| 3i | -i, -u, -uu | — | -n, -an, -in-, -un | 
| 3ii | -la, -ra, -ala | — | -i, -e | 
| 3iii | -i, -e | — | -i, -e | 
| 3iv | -mi | — | — | 
Kut bero mi, kukh buva tukte ukh isa ukh kaok, ukh kuva jikka guk mumba dakha aptot, munde tukhop kuf usagghao ia ka ik, ukh unde, ukh guk ippacchii. Unga gao ia ka orishe, isa ukh jikka ala ak ikpo ia ifun ia pin gafushe, kuulava unga dzighdo ia tsif mi ip tukhufot, unngu ala tubvare, ala dakha mi u tae ka aptashin.
Tae pu, unga unngu ala duure, ala gudde, ala tukkore, ala insashin. Deye, unga munde ala tua u kuddere, ala dzikho mi aun taanashin. Ala taakhunashe, unga ala ufunde tan buktore, ala buva chifinu tan ngambare, ala piishin.
Doio mima, unga punggana mi guk munde chifinu ala dzishin. Isa ukh guk tukte ukh tsisek ka ighot, unga bavap tuppe andat maa ighaf dunga mi dunambana.
Thank you for listening!